*Olie-ontdekking bring aansienlike risiko’s vir Namibië
YANNA SMITH
Daar is skaars ‘n Afrikaland waar olie ontdek is wat floreer of vreedsaam is. Om maar ‘n handjievol te noem: Libië is in chaos en is al ‘n geruime tyd, met Nigerië wat tot 25 persent van sy olieproduksie verloor het weens diefstal, en dit neem nie die grootskaalse korrupsie, en besoedeling, in daardie land in ag nie. In Angola, jare ná die burgeroorlog, het die rykes super-ryk geword en die land het skaars ‘n middelklas. Mosambiek vaar nie veel beter nie en Senegal se onlangse olie- en gas-ontdekkings het tot burgerlike onrus en geweld gelei. En hier is ons… Namibië is die jongste Afrikaland om sy massiewe aflandige oliereserwes aan te kondig.
Afrika Suid van die Sahara is die sprekende voorbeeld van die hulpbronvloek-verskynsel – ‘n oorvloed van natuurlike hulpbronne, lae ekonomiese ontwikkeling en ongebreidelde misbruik. Die streek ly aan “Dutch disease”. Dit beskryf die oënskynlike paradoks wat plaasvind wanneer goeie nuus, soos die ontdekking van groot oliereserwes, ‘n land se breër ekonomie benadeel. Oor die algemeen is dit gekoppel aan ‘n styging in die waarde van die land se geld-eenheid, maar dit is veel wyer as dit. In 2021 het Ahmed Sabry Abu Zeid en Iman Ali Mahfouz Al Agouza ‘n artikel van die hulpbronvloek in Afrika suid van die Sahara in die Journal of the College of Politics and Economics gepubliseer. Die skrywers beweer dat die bewyse van die ‘hulpbronvloek’ en “Dutch disease” in Afrika veelseggend is. “Olieryke ekonomieë ervaar ‘n aansienlike afname in die doeltreffendheid van hul binnelandse kapitaal in vergelyking met nie-olie-ekonomieë. Daarom lei die ontdekking van olie tot stadiger ekonomiese groei.”
As gevolg van die fokus in pogings in die ontginning van die hulpbron, deïndustrialiseer ander sektore. Die ontdekking lei skielik tot ‘n toename in die invloei van eksterne fondse namate lande probeer om die olie te ontgin. Hierdie invloei verander egter die relatiewe pryse ten gunste van nie-verhandelde goedere soos konstruksie en dienste, terwyl dit nie-olieverhandelde goedere soos vervaardiging en landbou beïnvloed. Gevolglik word nie-olieverhandelde goedere uit die mark gedruk. “In wese ervaar sulke lande deïndustrialisering in sektore soos vervaardiging en landbou. Hierdie sektore is histories bekend vir bevordering in groei. Gevolglik beïnvloed ‘n afname in sulke sektore die ontwikkeling van die land.” ‘n Afname in hierdie twee sektore is iets wat Namibië nie kan bekostig nie.
Professor Michael Ross van die Universiteit Kalifornië Los Angeles (UCLA), ‘n kenner in die studie van die hulpbronvloek, skryf dat “daar nou ernstige bewyse is dat een soort minerale rykdom, petroleum, ten minste drie skadelike gevolge het: Dit is geneig om outoritêre regimes te vererger, om sekere soorte korrupsie te verhoog, en om te help om gewelddadige konflik in lae- en middel-inkomste-lande te ontketen, veral wanneer dit in die gebiede van gemarginaliseerde etniese groepe geleë is. Slegs een soort hulpbron is konsekwent verbind met laer demokrasie en erger instellings: Petroleum.”
Ross voeg by dat sterk demokrasieë beter onttrekking en dus groter voordeel per capita moontlik maak – swakker demokrasieë sien eintlik ‘n verlangsaming in onttrekking en dus minder voordeel.
Die kern van die saak is dat korrupsie, swak leierskap, swak instellings en meer tot die onder-ontwikkeling op die vasteland gelei het, selfs met ‘n oorvloed natuurlike hulpbronne. Dit is dus die paradoks van oorvloed. In 2020 is beraam dat Afrika jaarliks sowat 88,6 miljard Amerikaanse dollar, 3,7 persent van sy bruto binnelandse produk, in onwettige finansiële uitvloei verloor het.
Papyrakis en Gerlagh het in 2004 ‘n studie gedoen na die oordrag-meganismes waardeur natuurlike hulpbronne groei beïnvloed. Die navorsing wat in die Journal of Comparative Economics gepubliseer is, is uitgevoer met data wat ongeveer 39 lande dek. Hul bevindinge dui daarop dat natuurlike hulpbronne ekonomiese groei indirek beïnvloed deur korrupsie, wat ‘n aanwyser vir institusionele kwaliteit is. Hulle wys dat natuurlike hulpbronne korrupsie verhoog wat op sy beurt ekonomiese groei negatief beïnvloed. Verskeie ander navorsers stem saam en kom tot die gevolgtrekking dat daar ‘n omgekeerde verband tussen oorvloedige natuurlike hulpbronne en ekonomiese groei is. Hoe groter die oorvloed, hoe traer is die groei.
Volgens Graham Hopwood, direkteur by die Instituut vir Openbare Beleidsnavorsing, hou die ontdekking van olie in die land “beduidende korrupsie-risiko’s in, omdat daar op die oomblik min deursigtigheid in die stroomop-petroleumbedryf is”. Hy sê daar is reeds kommer oor die wyse waarop petroleum-eksplorasie-lisensies in die verlede deur die lynministerie toegeken is, “waar ons gesien het dat aktetas-maatskappye wat polities verbind is dikwels by lisensie-transaksies ingesluit is, en dus is daar ‘n aansienlike moontlikheid dat die produksie-fase ook deur korrupsie gekenmerk sal word”.
Hy sê die instituut het gevra vir oop kontraktering waar alle kontrakte tussen die regering en die private sektor openbaar gemaak word, asook vir registers van voordelige eienaarskap wat wys wie presies wat besit in ons ontginningsbedrywe. Na sy mening sal dit Namibië help om geheime transaksies en die twyfelagtige betrokkenheid van polities verbinde individue in die stroomop-petroleumbedryf te vermy.
Nie al die nuus is egter sleg nie. Hopwood sê die regering ondersoek tans die moontlikheid om by die Extractive Industries Transparency Initiative aan te sluit wat die internasionale standaard vir deursigtigheid in die mynbou-, olie- en gassektore is. Melding hiervan is in Harambee II gemaak en die mynministerie het die proses begin om opsies vir Namibië te ondersoek. Indien besluit word om by hierdie inisiatief aan te sluit, sal alle kontrakte en lisensies gepubliseer moet word en registers van voordelige eienaarskap geskep word, terwyl besonderhede oor inkomste, belasting en produksiesyfers ook openbaar gemaak sal moet word.
“Die instituut hoop dat die regering hom in die nabye toekoms sal verbind tot die implementering van die inisiatief, hoewel diegene in die regering en die privaatsektor wat dinge geheim wil hou, reeds probeer seker maak dat dit nie gebeur nie.”
Afgesien van korrupsie, toon die navorsing ook dat daar ‘n direkte impak op demokrasie kan wees. Wat outokrasieë betref, ondersteun olie die versterking van daardie stelsel, maar die impak op demokrasieë is meer dubbelsinnig. Ross sê dat een stel studies bevind het dat olie pro-demokratiese gevolge het, wat regerings stabiliseer terwyl ‘n ander stel glad nie sulke bewyse vind nie. Maar daar is ‘n derde stel data wat bevind dat die gevolge van olie voorwaardelik is. Volgens Ross kan dit demokrasieë stabiliseer wat ryk is en sterk instellings het, maar die aftakeling van aanspreeklikheid bevorder in demokrasieë wat armer of swakker instellings het.
Caselli & Cunningham het navorsing oor leiergedrag gedoen en in 2009 het hulle hul werk in die Oxford Economic Papers gepubliseer. Die skrywers voer aan dat verhoging van hulpbron-huur – die wins wat uit olie gegenereer word – oor die algemeen die totale waardetoevoeging in die ekonomie verlaag en dus groei vertraag. Met meer inkomste kan regerings beleggings in die land maak, maar as daardie hulpbron-inkomste en hul gepaardgaande huurgeld die leier oorreed om te belê om aan bewind te bly of om sy oorlewingsfunksie te vergroot, sal die resultate katastrofies wees.
Daar is kommer dat Namibië kan inskuif in wat bekend staan as rentier-kapitalisme, ‘n ekonomiese praktyk om groot winste te verkry sonder om tot die samelewing by te dra. ‘n Rentier is iemand wat inkomste uit kapitaal verdien sonder om te werk, baie soos hulpbron-huur uit olie, en sonder belegging in die land, sal werkloosheid toeneem en ekonomiese groei afneem.
Ross het eksklusief met Kosmos 94.1 Nuus Ondersoek gepraat en is van mening dat goeie joernalistiek en ‘n sterk vrye media ‘n groot verskil kan maak. “Nie-winsgewende organisasies, onafhanklike belangegroepe en burgerlike organisasies is ook belangrik, enigiets wat kan terugveg teen die mag van ‘n goed befondsde heersende regering.”
Demokrasie is belangrik in olieproduserende lande omdat hulle oor die algemeen sterker instellings verskaf en teoreties die vermoë van staatsamptenare en privaat sakelui beperk om persoonlike rykdom te versamel.
Swak politieke instellings laat op hul beurt swak kontrak-afdwinging toe en laat dus ‘n verskeidenheid euwels toe wat hand aan hand met olie-ontginning loop. ’n Swak finansiële sektor lei tot swak markte wat ekonomiese groei en ontwikkeling vertraag. Die meeste Afrikalande het swak instellings, en dit sluit Namibië in. Die goewerneur van die Bank van Namibië, Johannes !Gawaxab, het onlangs gewaarsku oor die hulpbronvloek en gesê die land moet “bevoegde en verantwoordbare instellings bou omdat hulpbron-ryk lande meer geneig is tot korrupsie as gevolg van hul groot huurgeld tesame met swak bestuurstrukture”.
Die uitwerking van natuurlike hulpbronne op ekonomiese prestasie is afhanklik van die kwaliteit van staatsinstellings. Daar word gesê dat waar instellings “gryper-vriendelik” is (en meer geneig is tot korrupsie), is hulpbron-rykdom geneig om totale inkomste te verlaag; waar hulle “produksie-vriendelik” is (en minder geneig is tot korrupsie), verhoog dit totale inkomste.
Eben de Klerk, navorser by die Vereniging vir Ekonomiese Beleidsnavorsing vra of enige nuwe instelling meer geloofwaardigheid sal hê as ons huidige instellings? Na sy mening moet ons “ons huidige instellings de-politiseer, anders sal geen instelling van enige waarde wees nie”. Hy voeg by dat daar volkome deursigtigheid moet wees, geen ‘een man besluit’-struktuur nie en die groot liggaam besluitnemers moet uitsluitlik op meriete – ondervinding en kwalifikasies – en sonder bande met die regering aangestel word. Geen voorkeur-verkryging of behandeling moet toegelaat word nie.
Die belangrikste is, sê De Klerk, dat nóg Angola nóg Nigerië in die posisie is om Namibië van olie te leer. “Albei lande ly aan erge korrupsie weens olie en hul BBP per capita is steeds aansienlik laer as Namibië, terwyl Namibië geen olie in die ekonomie gehad het nie.” Die minister van myne en energie Tom Alweendo het onlangs met sy Angolese eweknie, Diamantino Azevedo, vergader wat gesê het olie is ‘n seën en dat dit nie die gaping tussen ryk en arm sal vergroot nie. Namibië het die tweede hoogste Gini-koëffisiënt ter wêreld, net na Suid-Afrika, en gemeet op 59,1. Die twee het ‘n vennootskap met Azevedo gesluit en verklaar dat Namibië in die voordelige posisie is om uit Angola se foute te leer.
Volgens Ross sluit van die kenmerke van suksesvolle instellings in dié wat meriete-gebaseerde werwing en bevordering het, wat goeie vergoeding aan werknemers bied en so hoogs talentvolle aansoekers kan lok, en deursigtigheid in hul bedrywighede het sodat korrupsie makliker voorkom kan word.
Hy voeg by dat dit van kritieke belang is dat staatsamptenare wat in die regulering van die oliebedryf werk, ‘n mate van opleiding het sodat hul “kennisbasis nie afhanklik is van inligting wat hulle van die maatskappye self kry nie, en hulle word minder maklik deur die maatskappye se propaganda beïnvloed”. Hy sê buitelandse oliemaatskappye hou daarvan om hulself as ‘bondgenote van die gasheerlande’ uit te beeld, en is dikwels redelik vaardig in daardie soort kommersiële diplomasie.
“Maar moenie geflous word nie. Namibiërs moet weet dat hierdie maatskappye nie hul vriende is nie, hulle is hoogstens daar om ‘n belangrike diens aan die land te lewer, maar hulle is oorweldigend gefokus op hul eie belange wat anders is as dié van Namibiese burgers.”
In ‘n ontleding deur Ross in 2015 skryf hy dat ‘n studie van vyf petroleum-ryke state van die voormalige Sowjet-unie (Rusland, Azerbeidjan, Kazakhstan, Turkmenistan en Uzbekistan) tot die gevolgtrekking gekom het dat olie-rykdom slegs tot verswakte staatsinstellings lei wanneer die regering ‘n dominante rol in die petroleumbedryf het; wanneer die privaat sektor en buitelandse beleggers ‘n meer prominente rol het, sal regerings waarskynlik sterker fiskale instellings hê.
Burgerlike onrus is ook relatief algemeen wanneer olie ontdek word en baie studies is oor hierdie verskynsel gedoen. Daar is bevind – toe navorsers die ligging waargeneem het – dat wanneer die hulpbron aflandig is, soos die geval in Namibië, daar geen werklike gevolge op die risiko van konflik is nie, maar aanlandig lyk die prentjie anders. Dit vererger die risiko van konflik wanneer dit gevind word in streke wat arm is in vergelyking met die nasionale gemiddelde, soos die twee Kavango-streke.
Alweendo was die afgelope tyd baie uitgesproke oor plaaslike inhoud in die opkomende oliebedryf en het ‘n plaaslike inhoud-beleid van stapel gestuur, asook waarskuwings oor beskerming teen korrupsie in die bedryf. Terwyl gesê word dat plaaslike inhoud ingewikkeld is, moet werkskepping ten minste geprioritiseer word. Hy het ook melding gemaak van toekomstige skakels vir plaaslike welvaart. Ross sê aan Kosmos 94.1 Nuus Ondersoek dat daar drie ekonomiese gevolge van ‘n opbloeiende ontginning-sektor is: terugwaartse skakels, toekomstige skakels en fiskale skakels. Hy sê terugwaartse skakels verwys na die besighede wat baat by die verskaffing van die ontginningsbedryf van die grondstowwe en infrastruktuur wat dit benodig, en kan dinge insluit soos die verskaffing van dienste van voedsel en maaltye aan maatskappy-werknemers, infrastruktuur soos paaie en krag sodat die maatskappy kan funksioneer, en alle soorte eenvoudige materiale, soms so alledaags soos houtpalette of kookgerei. Hy sê dit is belangrik en kan die nodige voordele vir plaaslike inwoners bied.
“Toekomstige skakels is die soort wat die minister blykbaar voorgestel het, maar dit is byna nooit suksesvol in lande waar inkomste en ontwikkelingsvlakke redelik laag is nie. Die meeste Afrika-olie-uitvoerders, na my wete, het opgegee hieroor, met die uitsondering van Nigerië wat die afgelope vyf dekades miljarde dollar verkwis het om olieraffinaderye en ander verwerkings-infrastruktuur te probeer bou.”
Fiskale skakels, sê Ross, is dié wat kom uit die regering se ontplooiing van die inkomste wat ingesamel en met burgers gedeel word.
Volgens Hopwood sal daar verwagtinge wees dat voordele uit olie na die publiek moet vloei. Hy sê: “As dit nie voorkom in die vorm wat verwag word nie, sal openbare frustrasie onvermydelik toeneem. Namibiërs het reeds baie van hul vertroue in die regering verloor (soos onlangse Afrobarometer-opnames toon), so daar is ‘n gevaar dat die oënskynlike seën van kommersiële olie-ontdekkings tot burgerlike onrus kan lei. Dit is meer so omdat die stroomop-petroleumbedryf nie duisende werkgeleenthede vir jong Namibiërs sal produseer wat reeds ‘n werkloosheidsyfer van byna 50 persent in die gesig staar nie (aangesien dit nie ‘n arbeidsintensiewe bedryf is nie en in ‘n groot mate afhanklik sal wees van ingevoerde, hoë-vlakvaardighede). Dit is belangrik dat Namibiërs in die spreekwoordelik koek deel deur ‘n plaaslike inhoudsbeleid of wet wat Namibiese maatskappye sal aanmoedig om betrokke te wees by die verskillende voorsieningskettings vir die bedryf. Plaaslike inhoud is egter ook belaai met korrupsie-risiko’s en ons het reeds gesien hoe Namibiese-pogings in die visserysektor in korrupte skemas soos Fishrot verander het.”
Hy voeg by dat ‘n sleutel-element in die sogenaamde hulpbron-vloek is dat regerings baie op olie begin staatmaak en belangstelling verloor om hul ekonomieë te diversifiseer. Hopwood sê dit sal die land se werkloosheidskrisis vererger. “Gegewe die land se wankelende pogings om weg te beweeg van die afhanklikheid van ontginningsbedrywe sedert onafhanklikheid, is die risiko’s wat voortspruit uit ‘om al ons eiers in een mandjie te sit’ pertinent.”
Zeid en Al Agouza waarsku ook hieroor. Die wêreldpryse van natuurlike hulpbronne soos minerale en ander landbouhulpbronne is hoogs wisselvallig. Lande wat baie afhanklik is van die uitvoer van hierdie hulpbronne, maak hul ekonomieë kwesbaar vir prysskokke. ‘n Voorbeeld hiervan is die druk op Saoedi-Arabië wat minstens US$80 vir ‘n vat ru-olie benodig om aan sy fiskale vereistes te voldoen.
Daar is verskeie, multi-dimensionele uitdagings vir die land om sy hulpbronne te ontgin tot voordeel van almal, en nie slegs die elite nie. Dit is ook baie duidelik dat olie nie die primêre bron van inkomste vir die Namibiese regering kan wees nie en ook nie op hierdie hulpbron daarvoor moet staatmaak nie. Dr. Omu Kakujaha-Matundu, ekonoom van die Universiteit van Namibië, het onlangs aan New Era gesê die grootste risiko vir die verwagte olie-inkomste vir Namibië is die versnelde aanvaarding van skoner tegnologie wat fossielbrandstowwe vervang. “Om met ‘n mate van sekerheid die prysvlak in die volgende sewe jaar te voorspel [teen wanneer Namibië olie moet begin ontgin] is nie verseker nie. ’n Mens sou dus dink dat Namibië nie op die verwagte olie-inkomste moet staatmaak nie. Namibië moet aggressief sy huidige diversifikasie- en waarde-toevoegingstrategie volg om sy inkomste-basis uit te brei.”
Ross sê groot olie-inkomste sal dit vir Namibië moontlik maak om aansienlik in die onderrig van sy jongmense te belê. Aangesien die onderwysstelsel vandag, ten minste hoër onderwys, plaaslik swak is, kan die stuur van studente na universiteite in ander lande ‘n manier wees om vinnig goed opgeleide burgers op te bou en moet daaruit voordeel getrek word.
“Ander lande waar hulpbronne ‘n opbloei toon, sal soms ‘n universiteitsopleiding in die buiteland waarborg aan al hul hoërskoolleerders wat kwalifiseer. Hulle kan dit maklik bekostig en sal op die lang termyn geweldig baat daarby vind.”