‘n Belegger se nagmerrie

Die sonde van die vaders … Namibië is in die greep van ‘n groot ongelykheidstryd, ‘n oorlog teen honger. Die Wêreldbank lys Namibië tweede na Suid-Afrika in die top-tien mees ongelyke lande in die wêreld. Ons Gini-koëffisiënt staan op 59,1, Suid-Afrika s’n staan op 63,0. Dertig jaar van vryheid – politieke vryheid – het frustrasie na vore gebring met die onvermoë om die meerderheid van ons mense in die vrugte van vryheid te laat deel. Swapo se reaksie is een van pleisters. Plak ‘n pleister hier, plak ‘n pleister daar – ongeag of die wond sweer of nie.
Die regering wil sogenaamde werksgeleenthede skep, rykdom versprei en die massas, waarvan meer as ‘n derde in sinkhuise met geen dienste bly, paai. Met reg, en dit is immers hul werk, maar die regering wil ‘n vorm van beheer hê.
Ons is vir 30 jaar ‘n ‘land’. Dit is ‘n super-klein venster in die globale ekonomie en op die skaal van dinge. En tog, in daardie 30 kort jare het Swapo nie minder as vier dokumente oor die regulering van belegging gehad. Broodnodige belegging. Elkeen ry wipplank in ‘n verskillende rigting, elkeen met ‘n bietjie meer beheer en elkeen, vanaf die eerste een in 1990, het tot verdere konsultasies gelei. Die boodskap wat ons aan die wêreld stuur is dat ons ‘n onsekere bruid is – nie seker of ons die paadjie kansel toe wil afstap nie. Daar is honderde soos ons, talle baie mooier as ons wat meer gewillig is om ‘ja’ te sê.
Kenners sê dat streng beheer dikwels in ontwikkelende ekonomieë gevind word waar kapitaalreserwes laer en meer vatbaar vir wisselvalligheid is. Die regering se geldkoffers is leeg – daar is verskeie redes daarvoor – wat nie die fokus van hierdie stuk is nie, maar die Namibiese ekonomie is in gevaar. Ons regering het ‘n glansryke lewenstyl geleef – om die minste te sê – om Levi-denims op ‘n Mr Price-begroting te koop. Groot besteders. Talle halfgebakte planne soos die Kora-toekennings, diegene wat “passievol oor Namibië en sy mense is” soos Kobi Alexander, talle van ons noordelike groenskemas, die Kalimbeza-rysprojek, die hervestigde boere en honderde ander mislukte projekte, Ramatex ingesluit.
En nou die konsepwet op beleggingsbevordering en fasilitering, wat verlede jaar in die parlement ter tafel gelê is, en op dieselfde dag deur die handelsminister Lucia Iipumbu teruggetrek is.
Tot op hede, ná honderde duisende spandeer is op konsultasies, ontwikkeling en meer, is die 1990 Buitelandse Beleggingswet steeds die enigste geldige regulasie. Die Nuwe Gelyke Ekonomiese Bemagtigingsraamwerk (NEEEF) is in 2008 na die tafel gebring, maar ‘n dekade later uiteindelik vir konsultasies onttrek. Toe volg die 2016 Namibië Beleggingsbevorderingswet, wat ondanks dit deur President Hage onderteken is, weer onttrek is vir konsultasies. En nou is dit die jongste wetsontwerp, wat die mag vir beleggings in die hande van ‘n enkele persoon plaas – die minister. Kenners sê mens weet wat gebeur as alleen-mag verleen word. Die Fishrot-skandaal is ‘n goeie voorbeeld daarvan.
Volgens die dokument is die minister “gemagtig om beleide te formuleer en om regulasies en ander maatreëls te maak of uit te vaardig om uitvoering aan hierdie Wet te gee”. Boonop kan die minister “die bepalings en voorwaardes vir belegging in ekonomiese sektore en sakebedrywighede uiteensit” en kan “sektore identifiseer en aanwys wat vir sekere kategorieë beleggers en beleggings gereserveer is”.
Die minister het beheer van inspekteurs om “nakoming” te verseker, kan prestasie-ooreenkomste met beleggers aangaan, “moet ‘n beleggingsbeleid opstel” en moet sekere “kategorieë van ekonomiese sektore of besigheidsaktiwiteite as eksklusief vir sekere kategorieë van beleggers en beleggings aan die kabinet aanbeveel”.
Die minister het die finale goedkeuring of ‘n belegger kan belê of nie, waar hulle hul geld mag belê of nie. En die lys is lank. Volgens die dokument, het die minister die finale sê of die son mag opkom of sak oor belegging in Namibië.
Nadat die Suid-Afrikaanse beleggings-ekonoom, Dawie Klopper van PSG Consult in Johannesburg, die dokument onder oë gehad het, sê hy die regering moet liewer bestaande wetgewing verander om uitdagings te verbeter, sekuriteit en die beleggingsomgewing ingesluit, eerder as om besonderhede te beheer.
“Die regering moet soveel as moontlik dereguleer en ‘n omgewing skep waar (plaaslike en buitelandse) beleggers op hul eie inisiatief sal belê en daardeur tot ‘n groeiende ekonomie bydra. As die ekonomie begin groei, sal dit outomaties bydra tot die bereik van doelwitte van wetgewing (soos werksgeleenthede). Maar hierdie dokument sal my so afskrik dat ek dit glad nie sal oorweeg om in Namibië te belê nie.”
Volgens die dokument is die wetsontwerp vir die “bevordering en fasilitering van buitelandse en Namibiese belegging om volhoubare ekonomiese ontwikkeling te bevorder en werkloosheid te verminder”. Die wetsontwerp poog egter ook om “voorsiening te maak vir die aanwysing van sekere ekonomiese sektore en besigheidsaktiwiteite wat vir sekere kategorieë beleggers gereserveer is … en om voorsiening te maak vir goedkeuring van belegging in aangewese ekonomiese sektore en besigheidsaktiwiteite”. Dit het ook ten doel om die regte en verpligtinge van beleggers te stipuleer.
Volgens die Organisasie van Ekonomiese Samewerking en Ontwikkeling, is dit belangrik om reëls te hê om belegging te reguleer. Dit sê, “die kwaliteit van ‘n land se beleggingsbeleide beïnvloed direk die besluite van beleggers, hetsy hulle klein of groot, binnelands of buitelands is. Deursigtigheid, eiendomsbeskerming en nie-diskriminasie is kernbeginsels van beleggingsbeleid wat pogings ondersteun om ’n kwaliteit beleggingsomgewing vir almal te skep.”
Die konsepwet op beleggingsbevordering en fasilitering gee byna onbeperkte mag aan die “minister”. Volgens die Ekonomiese Beleidsnavorsingsvereniging, EPRA, is die “minister se magte om te besluit wie mag belê, waar hulle mag belê, en om bepalings en voorwaardes vir elke liewe belegging voor te skryf, feitlik onbeperk”. Eienaarskap van die besigheid wat in Namibië belê, mag ook net verander met die minister se toestemming, en die minister se voorwaardes. EPRA sê lisensies, permitte en ander magtigings deur die regering word gebruik as ‘n instrument om die minister se beheer te verseker.
Plaaslike ekonoom en navorser Phil van Schalkwyk sê daar is verskeie faktore om volhoubare belegging en vaardighede op lang termyn te verseker. Die eerste is vryheid van keuse: Waar om te belê, saam met wie om saam te span, hoe om wins te deel, en aan wie om te verkoop. “Niks skrik ‘n belegger meer af as om aan hom of haar voor te skryf hoe, saam met wie hy of sy besigheid mag doen.” Verbruikers moet vertroue in die belegger self hê en andersom is ook waar – beleggers moet vertroue in besigheid, bedrywe en lande hê om uiteindelik te belê. Dus, sê Van Schalkwyk, slegs lande wat vertroue inboesem, sal beleggings en kundigheid ontvang.
Volgens Cirrus Namibia in sy 2022 vooruitskouing, het “algehele belegging [in Namibië] verder in 2020 verlaag, en laer as die 2012-vlakke in nominale terme gedaal en laer as 2008-vlakke in reële terme. Namibië se bruto vaste kapitaal as deel van die BBP was die laaste paar jaar onder haar langtermyn-gemiddelde en die wêreldgemiddelde. Verder het belegging, as ‘n deel van die BBP, wêreldwyd en streeksgewys oor die laaste paar jaar verbeter. Dit is duidelike aanduidings dat Namibië se uitdagings intern is.”
EPRA voeg by dat die beleggingsomgewing “giftig” is en gebruik die 43 persent afname in belegging in die derde kwartaal van 2021, vergeleke met dieselfde tydperk in 2020, soos volgens die Namibiese Statistieke Agentskap, as bewys.
Van Schalkwyk, het soos elke ekonoom met wie Kosmos Nuus gesels het, die belangrikheid van eiendomsregte – veral rakende langtermynbates – beklemtoon.
Die belangrikheid van die privaat sektor in belegging, werkskepping en vaardigheidsoordrag kan nie oorbeklemtoon word nie.
Die Australiese regering se departement van buitelandse sake en handel het navorsing in die Indo-Stille Oseaan-streek gedoen, en na die rol in die privaatsektor gekyk wat ekonomiese groei bevorder en armoede verminder. Die navorsers het bevind dat die privaat sektor die enjin van groei is. Suksesvolle besighede dryf groei, skep werk en betaal belasting wat dienste en belegging finansier. In ontwikkelende lande in dié streek, genereer die privaat sektor 90 persent werksgeleenthede, befonds 60 persent van alle beleggings en voorsien meer as 80 persent van belasting.
Die internasionale dinkskrum, die Regering en Maatskaplike Ontwikkeling Hulpbron Sentrum, sê hul navorsing dui aan dat die “privaat sektor die sleutel aandeelhouer in beide stedelike en ekonomiese ontwikkeling is, en ‘n groot bydraer tot die nasionale inkomste en die hoof-werkskepper en werkgewer. Die privaat sektor voorsien sowat 90 persent van (formele en informele) werksgeleenthede in die ontwikkelende wêreld, voorsien kritieke goedere en dienste en dra by tot belastinginkomste en die doeltreffende vloei van kapitaal.”
Die bevindings dui ook aan dat die privaat sektor “die meerderheid van toekomstige ontwikkeling in stedelike gebiede sal onderneem. Dit word toenemend aangemoedig om die geleenthede van vinnige verstedeliking [in hierdie lande] te help benut en die uitdagings te verminder. Privaat sektor-rolspelers word beskou as ‘n rol in stedelike bestuur: hulle beïnvloed of stedelike gebiede op inklusiewe en volhoubare maniere ontwikkel, en hulle beïnvloed armoede-vermindering en drywers van weerloosheid en konflik soos werkloosheid, uitsluiting en onstabiliteit.”
Van Schalkwyk stem saam. Volgens hom is een van die mees kritieke aspekte vir belegging ‘n regering wat die kritieke rol wat die privaat sektor speel, verstaan en dan, onder gedesentraliseerde omstandighede, beleid ontwikkel en implementeer wat aan die behoeftes van die privaat sektor en bowenal, beleid voldoen, wat nie tot ‘n lukrake implementering leen nie, of te eniger tyd gewysig kan word. “Besighede en bedrywe kan nie internasionaal op die lang termyn mededingend wees as die regering nie mededingend is in die voorsiening van dienste in infrastruktuur nie.”
Sakelui wou nie in hierdie stuk aangehaal word nie … moontlik as ‘n teken van die tye … maar een senior bestuurder van ‘n groot plaaslike maatskappy sê dat “dit lyk dat die wetgewers uiters paranoïes is en alles wil beheer en dit is soos ons sien in Suid-Afrika, tot nadeel van ekonomiese groei en werkskepping, en die armstes van die armes.” ‘n Uitvoerende hoof is van mening dat “enige wetsontwerp wat mense of organisasies dwing om op ‘n sekere manier op te tree of besluite te maak, vryheid wegneem. Niemand wil in ‘n samelewing leef waar alles nie gratis is nie. Dit is waarom ons as die mensdom deur soveel konflikte met mekaar gegaan het.”
Die kommer is natuurlik die gesentraliseerde beheer. “As ’n nasie moet ons altyd daarna streef om teen-balanse en regstellings in plek te hê, te veel mag in een ministerie kan ons samelewing en/of ekonomie in so ’n mate beskadig dat ons die toekoms vir ons kinders vernietig,” sê ‘n ander een.
Die ooreenkoms is dat hierdie dokument, as dit goedgekeur en toegepas word, die volgende gevolge sal hê: Minder werkskepping, geen beleggings oor die tyd, meer maatskaplike onrus. ‘n Ander entrepreneur sê: “Ons moet saamstaan om Namibië te verbeter en hierdie wetsontwerp bevorder meer verdeeldheid. Ons het baie maatskaplike probleme om op te los en die enigste manier om dit te bereik, is meer ekonomiese aktiwiteit. ‘n Wetsontwerp soos hierdie gaan presies die teenoorgestelde effek hê, minder werk en minder ontwikkeling.”
Cirrus-ekonoom Robert McGregor stem saam. Volgens hom wek die wetsontwerp baie kommer. “Om die goedkeuring van beleggings op hierdie wyse te sentraliseer is heeltemal onwenslik en teenproduktief – dit verleng die proses, verskaf wesenlike magte aan een persoon en poog om werkreservering in te stel. Laasgenoemde is veral problematies. Namibië se probleem lê nie by of Namibiërs, buitelanders, private of openbare entiteite in enige ekonomiese sektor bedrywig is nie. Namibië moet aktief belegging en vaardighede lok deur oop te maak – dit makliker te maak om besigheid hier te doen, en dit makliker te maak om vaardighede en kapitaal te bring. Voorstelle soos hierdie weerhou sulkes egter aktief – dit verskaf nie net onsekerheid oor watter sektore geraak sal word (en wanneer) nie, maar ook oor hoe presies sulke beleid geïmplementeer sal word.”
Hy stem saam dat die sentralisering van mag in die mate wat die wetsontwerp voorstel, ‘n “gevaarlike presedent” is. Dit laat ook min ruimte vir verandering (behalwe om na die howe te wend, wat ‘n stadige en duur proses is).
Hy sê verder dat die “Heritage Foundation’s Index of Economic Freedom voorsien sterk bewyse dat vryer lande (nie slegs in terme van demokrasie versus outokrasie, maar ekonomiese en handelsbeleid ook) vaar beter as ander. Beleidsvoorstelle, soos die konsepwet op beleggingsbevordering en fasilitering, beperk ekonomiese vryheid. In ‘n ekonomie waar ‘n aansienlike afname in belegging seder 2014 was en verskeie kwartale van netto BDI-uitvloei vanaf 2018 tot 2020, moet ons oopmaak vir handel, belegging en vaardighede – nie verdere beperkings en burokrasie skep nie. Die wetsontwerp spreek nie enige van die onderliggende uitdagings aan om belegging in Namibië aan te dryf nie, maar dra eerder net by tot hierdie uitdagings.”
McGregor, en ander, sê die wetsontwerp se sentrale tema herinner aan die werkreserveringsbeleid in Suid-Afrika – klaarblyklik nie ‘n roete wat die land moet volg nie. Ons moet dit makliker – en goedkoper – maak om besighede in Namibië te begin en te bedryf. Volgens die Wêreldbank se statistieke neig Namibië na die duurder Afrikalande om ‘n besigheid te begin. Plaaslik kos dit rofweg N$6 800, net om ‘n besigheid te begin. Sonder kantore, toerusting, rekenmeesters, personeel, ens.
Volgens McGregor: “Deur belegging aan goedkeuring te onderwerp, en hierdie mag te sentraliseer, maak Namibië haarself wesenlik minder aantreklik, nie net in vergelyking met haar bure nie, maar ook in vergelyking met die wêreld. Dit is belangrik om te onthou dat Namibië meeding vir belegging op ‘n globale skaal, en dat beleggers uiteindelik sal gaan waar kapitaal welkom is en goed behandel word. Dieselfde is van toepassing op Namibiese beleggers wat nie beperk is om in Namibië te belê nie, maar kan kies om hul marginale dollars te ontplooi óf vir verbruik (wat nie die langtermyngroei-voordeel inhou nie) óf na belegging buite Namibië se grense (indien beter geleenthede daar gevind kan word).”
Meer kommerwekkend is dat die wetsontwerp herinner aan NEEEF – ‘n neiging om beheer oor aspekte van die ekonomie deur die sentrale regering te sentraliseer. NEEEF stel eienaarskapstrukture voor – wat die armes, diegene wat die regering wil bemagtig, nie kan bekostig nie.
Ekonome stem saam dat die regulering van belegging belangrik is. Volgens Van Schalkwyk is beleggingwetgewing veral belangrik wanneer die regering van die dag nie ‘n goeie reputasie by internasionale beleggers het nie en nie daarin slaag om beleggingsvertroue te verwek nie. Daar behoort dus na sy mening waarborge en versekering te wees dat beleggers vryelik kan besluit by wie om te belê, dat beleggers personeel van hul keuse kan aanstel, vaardighede in so ‘n mate kan invoer dat die belegging nie sal ly weens ‘n gebrek aan vaardighede nie, dat infrastruktuur en dienste teen mededingende pryse aangebied word, en dat daar ‘n oopmark-stelsel is wat op kapitalisme gebaseer is.
Vir sommige is dit onverklaarbaar dat die regering blykbaar daarop ingestel is om ‘n gesentraliseerde sosialisties-Marxistiese ekonomiese en bestuursmodel in die land te implementeer. Soos vroeër genoem, daar is beter bruide wat meer gewillig is om te trou.
McGregor sê: “’n Belangrike oorweging vir beleid en statuut is om dit nie bloot op sigwaarde te neem nie (oor die aanhef, doelwitte, ens.), maar om na die gevolge daarvan te kyk – bedoel en onbedoeld. Wat ons nodig het, is die teenoorgestelde – om beperkende beleide te verminder, burokrasie te verminder, die administratiewe prosesse te stroomlyn en te versnel, en Namibië se aanloklikheid as ‘n beleggingsbestemming te verbeter. Met ‘n relatief hoë korporatiewe belastingkoers en die instelling van die dividendterughou-belasting, sal beleggers bevraagteken of hulle ‘n voldoende opbrengs uit enige potensiële belegging in Namibië kry en of daar voldoende opbrengs uit die relatief hoë belasting is om die aanwending van kapitaal te regverdig. Wat Namibië nodig het, is belegging – deur entrepreneurs en besighede van ‘n gunstige omgewing te voorsien. Wetgewing sal nie beleggings tot gevolg hê of bevorder bloot deur wat dit genoem word nie.”
Te veel sentrale beheer, te veel ministeriële mag, te veel reëls, en voorskrifte, te veel wat jy kan en nie kan nie. Geen belegger kan dit aan haar of sy direksie, of aandeelhouers regverdig nie.
Parlement hervat sy sessies op 8 Februarie. Dit is heeltemal onduidelik of handelsminister Lucia Iipumbu, weer die wetsontwerp ter tafel gaan lê nadat sy dit in November 2021 op dieselfde dag ter tafel gelê én onttrek het nie.
Ons wag met ingehoue asems. En ons lewe in hoop.

YANNA SMITH

ondersoek@kosmos.com.na